Ғарифолла Әнес: Халел жайлы шығармалар жазылуға тиіс

Биыл тарихи заңғар тұлға Халел Досмұхамедовтің туғанына – 140 жыл. Соған орай «Халел Досмұхамедов мұрасы және қазіргі қазақ қоғамы» рес­публикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясына келген Қазақстан зиялыларының мұрасын зерттейтін «АРЫС» қорының президенті, филология ғылымдарының докторы, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің құрметті профессоры Ғарифолла ӘНЕСПЕН сұх­баттасқан едік.

– Сіз Алаш қайраткерінің, соның ішінде Халел Досмұха­медовтің артына қалдырған мол мұрасын көп зерттедіңіз, ұзақ жылдардан бері зерттеп келесіз, бұл тақырыпты тауыстым деп айта ала­сыз ба әлде ол мүмкін емес пе?

– Жалпы, білім-ғылым деген­нің өзі шетсіз, шексіз нәрсе ғой. 1988 жылғы 28 желтоқсанда Алаш арыстарын ақтау жөніндегі қаулы шыққаннан кейін біздің алды­мыздан тың арал, бөлек әлем ашыл­ғандай болды. Ол кезде мен Мәскеуде аспирантурада оқи­тынмын. Сондағы Ленин атындағы кітапханада бізде тығулы тұратын Ахмет Байтұрсынұлының «Тіл құ­ралы», «Әліппесі», Шәкерімнің бірлі-жарым шығармалары, Ха­лелдің «Жануартануы» сияқты дү­ниелердің ашық тұратынын көр­дім. Университетте араб тілін оқығанымның арқасында оларды оқи алатындығым менің артық­шылығым болды. Себебі Алаш арыстарын ақтау бойынша мамыр айында Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің арнайы ко­миссиясы құ­рылып жұмыс істеген кезде араб хар­пімен оқып, жаза алатын не­месе үйреніп жүрген он­шақты адам ғана болдық. Ко­мис­сияны белгілі қоғам қайраткері, академик Жабайхан Әбділдин басқарды. Бұл жұмысқа сол кездегі Орталық ко­митеттің идеология жө­ніндегі хатшысы Өзбекәлі Жә­ні­бековтің де көп еңбегі сіңді.

Сөйтіп, қыруар қауырт жұмыс­тар басталып кетті. Ахмет Байтұр­сынұлы, Мағжан Жұмабаев, Жү­сіп­­бек Аймауытовтардың еңбекте­рін мәшеңкеге бастырып, дайын­да­дық. Мен Тіл білімі институ­тын­да жұмыс істей жүріп, репрессия құр­­баны болған тіл ғалымы Құ­дай­берген Жұбановтың 90 жылдық мерейтойына Ақтөбеге, ондағы Жем, Ембі өңірлеріне іссапармен барып та келдім. Ол кісі 1956 жылы ақталғанымен, кітабы бір-ақ рет бастырылған екен. Ғалымның Есет, Асқар деген балалары да елге белгілі, үлкен ғалымдар, біз Есет Құдайбергенұлымен бірге кітап дайындадық.

Сонымен бірге Аманқос Мек­тептегі деген белгілі ғалым, курстас досым екеуміз Ахмет Байтұр­сы­н­ұлының мұрасымен айналысып, «Ақ жол», «Тіл тағылымы» деген кі­таптарын шығардық. Алаш қай­раткерлері біртіндеп жарыққа шыға бастады. Бірақ Халел Дос­мұхамедовтің көлеңкеде қала бергені алаңдатты. Меніңше, оның себебі алғашқы кезекте ақталған арыстардың қоғамдық қызмет­теріне назар аударылып, Халелге дәрігер деп қарағандықтан оны кейінгі ысыра берген сияқты. Ал менің қолымда Мәскеуден әкелген «Мұрат ақынның сөздері», «Иса­тай-Махамбет» дастаны, «Аламан» жинағы болды. Содан жігіттерді үгіттеп, Шәмшиден Керім деген ғалымға «Сен әдебиетшісің, фольклориссің, Халелдің «Ала­манын», Ығылман Шөрековті, Мұрат ақынды шығарайық» дедім. Сөйтіп, 1991 жылы «Аламан» кі­табын шығардық, 1998 жылы 1 томдық таңдамалысы шықты. Бастапқыда уақыт тығыз болып, «Жануарлар», «Табиғаттану», «Тән тірлігінің» әр­қайсысынан он беттен ғана ау­дардық. Кейін «Ана тілі» газетінде жұмыс істедім, одан «Арыс» қоры құрылды. Кейін архивтегі Халел жазбаларын қа­рағанда 90-жылдары қарап кет­кенімнен кейін қозғал­май, кей ең­бектері желімі де сө­гілмей тұ­ра­тын. Бұл оларды еш­кімнің алып оқымағанын көрсе­теді. Екінші жағынан, құнды дү­ниелердің араб қарпімен жазыл­ғаны да мәселе туғызатын.

2017 жылы Халел Досмұхаме­довтің үш кітабы шықты. 2019 жылы «Тәнтану» қайта басылып шықты. Қазір ғалым еңбектерінің 4 томы дайын, оған «Сана» жур­налына жазғандарынан еніп отыр. Әрі қарай архив құжаттарынан да дайындағымыз келеді, оның қан­ша том болатыны белгісіз. Қазір бұл мақсатта мемлекеттік комис­сия жұмыс істеп жатыр, мен оның мүшесімін.

– Сіз конференцияда «Халелдің қазақ даласындағы 1921 жылғы аштық туралы жазған «Ашаршылық» атты әңгімесі табылғанын, өзіңіздің «Халел сол аштық туралы жазбауы мүмкін емес еді ғой» деген көптен мазалап жүрген ойыңыздың ақтал­ғанын айттыңыз. Бұл әлі де көптеген құжаттар мен деректер ашыла береді дегенді білдіре ме?

– Иә, архив құжаттарының күн санап ондап, жүздеп құпиясыз­дан­дырылып жатқаны рас. Біз оларды шетінен жариялап отырмақпыз. Бір айта кетерлігі, ҰҚК-дан бөлек, ішкі істер, бас прокуратура, басқа да кез келген министрлікте, ме­кемеде, әрқайсысында құпия қор болған екен. Архив заңы бойынша 50 жылдан, әлемдік қауымдастық заңы бойынша бойынша 70 жыл­дан кейін құпия деректер ашылуы керек. Әлемдік стандартқа сәйкес, Ленин, Гитлер сияқты тарихи тұл­ғалардың да архиві ашылды. Ал бізде 1921-1922 жылы болған ашар­шылыққа жүз жылдан асып кетті, ол жайлы әлі айтылмайды.

Сондай-ақ Халел және басқа Алаш қайраткерлері өнімді жұмыс істеген Ташкент архивтері де құ­жаттарын әлі жабық ұстап отыр. 1917-1920 жылдары «Алашорда» партиясын құрған, «Күнбатыс Алаш Ордада» белсенді жұмыс істеген қайраткерлерге кейін Ленин, Сталин амнистия жария­лап, қызметке тартады ғой. Де­генмен Қазақстанда тұруға мүм­кін­дік болмағаннан кейін олар Ташкентке жиналады. 1920 жылы 20 тамызда Қырғыз (Қазақ) Авто­номиялы Кеңестік Социалистік Республикасы құрылып, 1920-1924 жылдары тұңғыш астана Орынбор қаласы болады. Ол 1925 жылға дейін Қырғыз Автономиясы деп аталды. Сол кезде Ташкентте түрік, қырғыз, қарақалпақ, басқа да ұлттардың басын қосқан Түркістан Автономиясы да құрылғаны мәлім. Мынау Жетісу, Сырдария жері, Қызылордадан әрі қарай соған қараған еді. Қазақтың маңдайға біткен небір мықтылары Орын­борға келе алмай, Ташкентте жұ­мыс істеуге мәжбүр болды. Міне, Халекеңнің өнімді жұмыс істеген кезі сол тұс еді. Ташкентте қазіргі Абай атындағы Қазақ ұлттық университетінің негізі қаланды, Халел Досмұхамедов сонда оқы­тушы болып, оқулық жазумен айналысты. Оқулықтың аса тап­шылығы ақындығымен, жазу­шы­лығымен, қайраткерлігімен та­нытқан басқа да арыстарды осы іспен айналысуға мәжбүрлеген еді. Сұлтанбек Қожанов пен Міржақып Дулатов математика, Мағжан Жұ­мабаев педагогика, Жүсіпбек Ай­мауытов психология, Елдес Ома­ров физика кітаптарын жазды, оның бәрі Халелдің тапсырма­сымен жазылған-ды. 1922 жылы Қазақ­станда аштық болғанда Ташкент те гиперинфляцияға ұрынған. Сол кезде Халелдің «Есеп (отчет) жазып отырғанда сиям қатып қала берді, үрлеп, қолыммен қыздырып жазып отырмын, бір жылдан бері жалақы жоқ» деп жазатыны бар.

Жақында Халел Досмұхаме­довтің 1921 жылғы ашаршылық туралы жазғанымен қатар, Кене­сары туралы зерттеуін де таптым. «Ақжол» деген газеттің қасынан «Сәуле» деген қосымшасы шығып тұрған екен, соның 5-6 саны сақ­талған екен, содан таптық. Өкі­нішке қарай, ол кездегілер жазған-сызғандарын тегіс өз атынан жа­рияламаған ғой. Абайдың өзі санаулы өлеңі болмаса, қалғанын Көкбайдың атынан шығарған емес пе?! Сол сияқты Халекең де бір-неше псевдоним қолданған, редакция мақаласы есебінде шыққан.

– Халел Досмұхамедов пассио­нар тұлға дегеніңізді таратып айта кетсеңіз?

– Пассионар дегеніміз – көпті соңынан ерте білген, жан-жақты, әлемдік тұлға. Халел энцикло­пе­дист адам, Түркі әлемінің тұлғасы болған. Менің пайымдауымша, оған бұл кісінің Санкт-Петербор қаласындағы Императорлық әс­кери-медициналық академияны үздік бітіруі де сеп болса керек. Қазақта императорлық оқу ор­нын бітірген екі-ақ адам бар, бі­рінші­сі – осы Халел, екіншісі – Императорлық жол қатынасы инс­титутын бітірген Мұхамеджан Тынышбаев. Мен императорлық оқудың айырмашылығы неде екеніне қызығушылық білдіріп сұрастырғам, ол шамамен біздің пәндерді еркін таңдап, қатысатын қазіргі жүйеге келеді екен. Ол кезде Петербор – Ресейдің аста­насы, Халел академик Павловтың шәкірті болған, оның сыртында Радлов, Бехтеров, Бартелев деген мүйізі қарағайдай ғалымдардың дәрістеріне қатысып жүрген. Түсі­ніктірек айтсақ, Алматыға тау-кен институтына түскенмен КазГУ-дегі Мұхтар Әуезовтің лекция­ла­рына қатысып жүріп, сонда оқуға ауысып кететін Зейнолла Қабдолов сияқты болған ғой.

Сосын Халел Досмұхамедовтің ерекшелігі – ол қоғамдық ғылым­дарға да, жаратылыстану ғылым­дарына да бірдей болды. Мәселен, тілден «Қазақ-қырғыз әдебие­тіндегі сингармонизм заңын» жа­зып, қазақ ауыз әдебиетін жіктеді. Халелдің қазақ ауыз әдебиетін топтастыру жайлы 1927 жылы жазғаны 1985 жылдары барып, біздің теорияға келді. Бұрын әдебиетте лироэпостық жырға, батырлар жырына жатқызылып келген балгерлік, түшкіру, жын шақыру, жылан шақыру, бәдік ай­тыс, бұлардың бәрін ол фольклорға жатқызған. Оның тек қана «Кіші жүздің екі жүз жылдық тарихы қан­мен жазылған» деп жазған жол­дарын эпиграф етіп пайдалансаң қандай?! Ал енді «Как бороться с чумой среди населения казахского края» (1918, 1924 гг.) деген кітабы күні кешеге дейін осы аурумен кү­ресте Одақ бойынша пайдалана-тын туындының қатарында болған.

…Мен бір жолы жергілікті әкімдіктен Атырауға Халелдің зәулім ескеркішін салуды сұрадым. Олар «университеттің алдында тұр ғой, не қажеті бар» дегендей жауап берді. Мен сол кезде ренжіп, «Сен­дер, осы отырған бәрің Халелге қарызсыңдар» дегенмін. «Неге?» деп таңғалысты. Түсіндірейін.

Х.Досмұхамедов әскери оқуды бі­тірген соң 25 жыл әскери қызметте болуы керек еді. Бірақ оны патша екі жарым жылдан кейін медаль беріп босатқан. Себебі оба оша­­ғында өткізген бір күн 13 күнге есептеледі екен, Халел 1912-1915 жылдары сол аурудың эпицен­трінде 25 жылын өтеп шыққан. Осы обадан Еуропа халқының өзі 50-60 пайызға дейін шыбындай қырылып отырған. Сол кезде Ха­лел басын алып қашпай, бармай қойған болса, қаншама қазақтың ата-бабасы аман қалар ма еді, бүгінгі күнге жетер ма еді? Ол бей­біт күнде де, «Халел ставкасын­да», түрмеде адамдарды емдеумен болған.

Халел «Қазақ» газетіне мақа­лалары шығып тұрған кезде әлі студент, сонда халыққа «Мына ау­рудан мынадай дәрі бар, сендер алыпсатарға бір қой беріп, құйттай дәрі аласыңдар, одан да мынаны алыңдар, осы көмектеседі» деп ағартушылық ақыл-кеңестер беріп отырады.

Екіншіден, Халелдің саяси қай­раткер ретіндегі тұлғасы, со­ның ішінде мына Жымпитыдағы «Күнбатыс Алашордасындағы» қызметі көп ашылмай жатыр. Қазір Мемлекет басшысының Жарлығымен 10 том Алаш құжаты дайындалып жатыр. Өздеріңіз бі­лесіздер, тарихта Семей Алаш­ор­дасы, Торғай, Жетісу Алашордасы болған. Жетісу Алашордасын соң­ғы бес жылда қостық, ол Алматы округі болған, сол кездегі Сер­гиополь қаласы, қазіргі Аягөзден бастап, бүкіл Бішкек, Қаракөлге дейінгі қырғыздар да қараған. Сол сияқты, Алаш партиясының қыр­ғыз филиалы деген концепциясы да бітуге жақын. Торғай Алаш­ордасы екі күн, Семей Алашордасы бір ай жұмыс істеген, ал Күнбатыс Алашордасы екі жыл үш ай бойына жұмыс істеп тұрған және өз алдына қару-жарағы, әскері, банкі болған. Бұл бұрын қауіп төндірген, тыйым салынған тақырып болды, бірақ қазір зерттеуге болады ғой, өк­і­нішке қарай, олай болмай жатыр.

– Кей тарихшылар тарапынан Ахмет Байтұрсынұлы, Халел Досмұхамедов, Міржақып Дулатов сияқты ірі тұлғаларды Кеңес билігі бірден атып тастамай, «кейін керегі болып қалар» деген оймен ұстап отырған деген пікірлер айтылыпты, сіз онымен келісесіз бе?

– Жоқ. Халел Досмұхамедовті отбасына 1939 жылы түрмеде туберкулезден өлді деп хабарлайды. Меніңше, оны да сол 1937 жыл­дары атып тастаған болуы мүмкін. Бауыржан Момышұлының берті­ніректе «Мағжанды көрдім» дегені айтылып жүрді. «Сәкенді де тірі екен, көрдік» дегендер болды. Ме­ніңше, оның бәрі асыл ерлерін өлім­ге қимаған халықтың қия­лынан туған мифке көбірек келетін сияқты.

1937 жылы Қазақстанға Мәс­кеуден 30 адам келген, олар үш-үштен онға бөлінген, Қазақстан бойынша үштік құрады. Сөйтіп, күніне 80-90 шақты адамды атып отырған. Түрмедегі адамдар ұрып-соғудан әбден әлсіреп, жүре ал­майтын халге жетеді. Зұлмат жыл­дары Оқу-ағарту министрі болған Біржан Манкин түрмеде асылып өледі. Сонда қамалғандармен көп тілдеспей, 10-15 минуттан артық ұстамай, папка сыртына «расход» деп жазып, атып отырған екен. Әйтсе де, маған олардың бәрін не­ге қырды деген сұрақ маза бер­мейді. 1937-1938 жылдардағы «үл­кен террор» кезінде фашизм ба­сын көтеріп, Германия күшейіп келе жатқан, мұндай адамдарды сақтау керек еді ғой. Қайткенде де, бұл бір эпидемия, тажал болған сияқты.

Жаңа архив құжаттары ашыл­май жатыр дедім ғой, мына Ре­сейдің тарихшы, зерттеушілерінің еңбектерінде репрессияға ұшыра­ғандардың қолтаңбасын көрсетеді. Бір бетте жазаланған адамның жиырмаға шақты қол қойған құжаты болады. Бастапқыда оның жазуы маржандай, айталық, «Мен жапон тыңшысы екенімді мойын­дамаймын, Кеңес Одағына адал қызмет еттім» деген сияқты анық жазады, біртіндеп жазуы сұйыла бастайды, ең соңында қол қойған­да орнында бір сызық қана тұр­ғанын көресің. Біз де бір күндері Халелдің осындай түрмедегі қол­таңбалары қалған құжаттарын алып қараймыз деп ойлаймын.

– Сіз репрессия құрбандарын ақтау мәселесінен бөлек, ашар­шылық ақиқатын да көтеріп жүрсіз, оның шындығы қашан ашылуы мүмкін?

– Біздің архивтерімізде репрес­сияға қатысты мәліметтер бар, ол он жыл бола ма, жиырма жыл бола ма – түбі ашылады. Ең қиыны – ашаршылық шындығы, оған қа­тысты көп мәлімет жоқ. Сол кезде Голощекинге күнде қанша адам қырылғаны жөнінде ақпараттар беріп отырған деседі. Бірақ ашар­шылықта көз жұмғандардың де­ректерін анықтау үлкен мәселе бо­лып тұр. Әсіресе, өлген бала­лардың санын анықтау қиын. Елді аштық жайлағанда ең алдымен зауалдың зардабы әлсіз топ ретінде балаларға тиген ғой. Украинада «голодомар» кезінде жапа шеккен, жойылып кеткен ауылдардың тұсында тақтайшаға елді мекеннің атауы мен қанша адамның өлгені жазылып қояды екен. Ал біздің шежірелерге қарасаң, ешкімнің де аштан өлгені жазылмаған.

– Мазмұнды әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен Құралай ҚУАТОВА